طولانی‌ترین بازار ایران

مجموعه: مکانهای تاریخی ایران

مجموعه تاریخی و مسقف بازار زنجان با بیش از دوکیلومتر طول در قلب بافت قدیمی ‌این شهر که روزگاری مشرف به دروازه قلتوق، دروازه جنوبی شهر بود، طویل‌ترین بازار ایران است.

براساس اسناد و متون تاریخی، ساخت این بازار درسال 1205ه. ق در دوران حکومت آغامحمدخان قاجار آغاز و در سال 1213ه. ق مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان پذیرفته و در دوره‌های بعد نیز بناهایی از جمله چندین سرا، مسجد و گرمابه در این مجموعه ساخته شده است.

این بازار از غرب و شرق گسترده و بدین لحاظ به بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است که مجموعه بازار بالا مشتمل بر بازار قیصریه، بزازها، امامزاده و عبدالعلی بیک است. این مجموعه از نظر تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی وابسته، بسیار غنی و مهم‌ترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر محسوب می‌شده است.

بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته از جمله راسته زرگرها، کفاش‌ها، بزازها، سراج‌ها، مسگرها، جگرپزان،کلاه دوزان، قماش فروشان و غیره که در گذر زمان با تغییراتی نیز روبه‌رو شده است، تقسیم می‌شود.

از کاروانسراهای جالب این مجموعه که نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا کرده، سرا یا کاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را می‌توان نام برد. گستردگی جغرافیایی بازار از یکسو و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاروانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هر یک به نامی‌ و به فعالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر، همچنین وجود مساجد زیاد گویای پویایی این مجموعه فرهنگی، اقتصادی، تاریخی و هنری درطول زمان و به فراخور اوضاع و شرایط حاکم است. تکنیک‌های معماری و سبک‌ها و شیوه‌های تزئینی دوران قاجار در راسته‌ها، حجره‌ها، چهار سوق‌ها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری و گرمابه‌های این بازار به زیباترین شکل و شیوه اجرا شده است.

از جمله کاربرد انواع طاق و قوس‌های هلالی،جناغی و ضربی، گهواره‌ای خاصه در راسته‌های اصلی و فرعی مزین به آجرچینی‌هایی با طرح‌های مختلف هندسی و به کارگیری تکنیک آجر و کاشی و کاشیکاری به رنگ‌ها و طرح‌های قاجاری درسطوح خارجی و داخلی بناها، طاق‌نماها، طاق و قوس‌ها همچنین ستون نماهای گلدانی در مساجد و سراها قابل توجه است که اوج این سبک‌های معماری و شیوه‌ها و نوآوری‌های تزئینی در اجزا و ارکان مساجد بخصوص مسجد جامع به ظهور رسیده است و این مجموعه را در طول تاریخ، تبدیل به یکی از یادمان‌های ارزشمند و زیبای هنری و معماری دوران قاجار ساخته است.

اگر چه تشخیص نحوه تشکیل بازار زنجان به درستی و با دقت زیاد میسر نیست اما بیان مورخان و همچنین چگونگی قرارگیری اجزای گوناگون آن در کنار یکدیگر تا حدود زیادی روشنگر شکل‌گیری و رشد و توسعه این بازار است.