موقعیت جغرافیایی و تاریخی کوفه

مجموعه: مکانهای زیارتی ایران و جهان

موقعیت جغرافیایی و تاریخی کوفه
کوفه پایتخت دوران خلافت امام علی(علیه السلام) در هشت کیلومتری شرق نجف اشرف برکرانه رود فرات قرار دارد. این سرزمین 22 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در شرق آن رود فرات، در غرب آن صحرا، در جنوب غربی آن شهر باستانی حیره(شش کیلومتری آن) و در شمال شرقی آن ذی الکفل واقع شده است.

به سبب همین نزدیکی به فرات، که در سه کیلومتری شرق آن قرار دارد، و نیز جاری بودن یکی از شاخه های فرات در شرق آن،1 زمین های اطراف شهر حاصل خیز است و به گفته اصطخری «به همین سبب آب و هوای کوفه از بصره خوش تر است».2

در شش کیلومتری کوفه، شهر باستانی حیره قرار دارد که در فصل های پیشین در مورد سابقه تاریخی آن سخن گفتیم.
به هنگام هجوم سپاه اسلام به ایران و تسخیر مدائن، این شهر آب و هوای مطلوبی برای حضور دائمی نیروهای جنگ جو و غازیان نداشت وچون فتح سایر قسمت های ایران وابسته به ماندگاری نیروی نظامی یا ایجاد اردوگاهی برای حضور مستمر نیروهای جنگ جو بود خلیفه دوم دستور داد تا سرزمینی مناسب پیدا کنند و سلمان فارسی محل کوفه را برای این منظور انتخاب کرد.3 در آن هنگام کوفه را به سبب وجود ریگ زاری از شن سرخ «سهله» می گفتند.

سعد بن ابی وقاص که این مکان را برای ایجاد اردوگاه مناسب دید، به احداث آن اقدام کرد.4 در سال انتخاب این منطقه به عنوان اردوگاه اختلاف نظر وجود دارد. تاریخ آن را از پانزدهم تا هجدهم هجری گفته اند، امّا اتفاق منابع تاریخی برهفدهم هجری است.5 جایی که بعدها در آن شهر کوفه ساخته شد، ریگ زار و صحرای شن بود و به نظر می رسد تا قبل از اسلام منطقه مسکونی نبود.

اما با استناد به برخی از روایت های ایرانی، این جا شهری بود که هوشنگ پیشدادی، از پادشاهان افسانه ای ایران باستان، آن را ساخت و سعد آن جا را تجدید بنا کرد.6 آن چه که روشن است در این مکان به هنگام حکومت ساسانیان قلعه و دژ وجود داشت و بدان سبب آن را قبل از اسلام «سورستان» می نامیدند و سور در فارسی به معنای دیوار و حصار است.7 به هر حال، سعد بن ابی وقاص این مکان را محل تمرکز و تجمع سپاهیان اسلام قرار داد.

هدف اصلی از هم زمانی ساخت کوفه و بصره این بود که در جانب غربی شط فرات اردوگاهی ثابت برای سپاهیان باشد.8 ابتدا مسجد بزرگی در آن ساختند سپس بازارها و خانه ها در کنار آن بنا کردند و کم کم این منطقه به شهر بزرگی تبدیل شد و محله هایی در آن ایجاد شد که هریک به قبیله ای خاص اختصاص داشت.9
برای شهر کوفه حاکمانی از سوی خلیفه تعیین می شد که نخستین آن سعد بن ابی وقاص، فاتح ایران، بود. پس از آن، خلیفه، عمار بن یاسر و چندی بعد ابوموسی اشعری را والی این شهر کرد تا این که در 36 ق، پس از جنگ جمل و شکست سپاه ناکثین، امام علی(علیه السلام) پایتخت را از مدینه به کوفه انتقال داد و از آن پس، مرکز خلافت اسلامی حدود پنج سال به این شهر منتقل شد.

کوفه پس از صلح امام حسن، برای همیشه از پایتختی افتاد. ولی موقعیت استراتژیکی خویش را به سبب حضور نیروهای جنگ جو حفظ کرد و در میان شهرهای عراق هم چنان به عنوان مرکزیتی در برابر شام قرار داشت و آبستن حوادث زیادی شد. یاران و صحابه امام علی(علیه السلام) ندای حق طلبانه خویش را از این شهر به گوش دمشق و معاویه رساندند.

کسانی چون حجر بن عدی، میثم تمار، کمیل بن زیاد، عمروبن حمق خزاعی و... تا پای جان در دفاع از علی(علیه السلام) و اهل بیت ایستادند. امروزه مزار باشکوه برخی از آنان حاکی از آن ایثارها و جان فشانی ها است.
با این حال، کوفه در تاریخ خویش کارنامه ای درخشان برجای نگذاشته است، مزاج رنگانگ مردم این شهر، عهدشکنی ها و پیمان شکنی های آنان در دوره های متعدد، سست عنصری و جهالت آن ها، که در عصر امام علی(علیه السلام) باعث ظهور جریان انحرافی خوارج و نیز واگذاری خلافت به بنی امیه شد، مدعای این سخن است.

و بالاتر از آن، دعوت نامه های فراوان مردم این شهر و سپس بیوفایی به عهد خود به هنگام قیام امام حسین(علیه السلام) و عدم حمایت جدی از نماینده ایشان، مسلم بن عقیل، و سرانجام اهل بیت رسول الله، چهره ای نه چندان مطلوب از این سرزمین و مردم آن ترسیم کرده است. با وجود این، برخی از شیعیان و دوست داران اهل بیت در این شهر کوشیدند تا وفاداری خود را به آرمان هایشان نشان دهند. توابین افرادی بودند که خود برای امام حسین(علیه السلام) نامه نوشتند و او را به کوفه دعوت کردند ولی نتوانستند به او بپیوندند و در کربلا حضور یابند.

لذا در سال 65 ق در یک قیام، جان خود را با خدای خویش معامله کردند و برای قبولی توبه خود از این کوتاهی بزرگ، آن را با خون خود مُهر کردند. یک سال بعد، مختار ابن ابی عبیدة ثقفی، که یکی از هدف های قیام خود را گرفتن انتقام خون شهیدان کربلا اعلام کرده بود، کوفه را تسخیر کرد. مردم این شهر و دوست داران اهل بیت جوان مردانه در کنار او ایستادند.

بیشتر آنان از موالی و یا عجم بودند و بیست هزار تن از آنان در سپاه مختار حضور یافتند. گفته اند که در سپاه او کسی جز به فارسی صحبت نمی کرد. مختار موفق شد با تلاش ابراهیم بن مالک اشتر، فرمانده سپاهش، سپاه عبیدالله بن زیاد را در نزدیکی کوفه شکست دهد و همه مسببان و عاملان شهادت امام حسین(علیه السلام) و اهل بیت او را به قتل برساند؛ اگرچه یک سال بعد، با شکست مختار، مصعب بن زبیر، انتقام سختی از مردم کوفه گرفت و بسیاری را قتل عام کرد.
در آغاز دعوت عباسی، کوفه یکی از مراکز استراتژیک و مهم دعوت بود و سفاح، نخستین خلیفه عباسی، مدت کوتاهی در آن جا اقامت گزید تا این که شهر هاشمیه را به عنوان پایتخت خلافت اسلامی انتخاب کرد.

از آن به بعد کوفه اهمیت خود را از دست داد و تنها در ابتدای این دوران به سبب آشکار شدن قبر مطهر امام علی(علیه السلام) در پشت شهر، رونق گذشته خود را بازیافت و به سبب توجه حاکمان و پادشاهان شیعی یا برخی از خلیفه ها به مرقد امام علی(علیه السلام)، به کوفه نیز توجه خاصی شد و این شهر نیز همانند سایر شهرهای عراق محل حضور، سکونت و زیارت شیعیان گردید. امروزه، کوفه شهری نسبتاً آباد است و موقعیت تجاری و اقتصادی قابل توجهی دارد. محصولات این شهر عبارت است از خرما، برنج، گندم و جو.
پی نوشت ها:
1. اصطخری، المسالک والممالک، 83؛ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمد علی موحد، 1/270.
2. یاقوت حموی، معجم البلدان 4/490.
3. طبری، تاریخ الطبری 3/145؛ ابن خلدون، العبر، 1/535.
4. بلاذری، فتوح البلدان، 38؛ طبری، همان، 14؛ یاقوت حموی، همان، 4/491.
5. مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، 161.
6. مصاحب، دایرة المعارف فارسی، 2/2358؛ ژان اوتر، سفرنامه ژان اوتر، 255.
7. یاقوت حموی، همان، 4/490؛ بلاذری، همان، 388.
8. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، 81.
9. طبری، همان، 3/148، 149؛ یاقوت حموی، همان، 4/491.

منبع:دکتر اصغر قائدان
hadj.ir